DERVİŞÂN KAPISI
Dergâhın batısında yer alır. Basık kemeri ve kapının iki yanında yer alan söveleri mermerdendir. Kapı ahşaptan olup çift kanatlıdır. Kapı kanatlarının üzerlerinde, iki adet bronzdan yapılmış kapı tokmağı yer almaktadır.
Kapıya ana giriş kapısı olması yanında, dervişlerinde girip çıktıkları kapı olduğu için DERVİŞÂN KAPISI denilmiştir.
Kapının üzerinde kurşunla kaplanılmış bir saçak yer almaktadır. Saçakla kapının mermerden yapılmış basık kemerinin arasında, 1926 yılma kadar Derviş Hücreleri’nin H.992-M.1584 tarihli yapılış kitabesi yer almakta imiş. Müze envanterinin 980 numarasında kayıtlı olan bu kitabe, halen Hâmûşân kapısının önündeki “Kitabeler Bölümünde”sergilenmektedir.
Kapıdan sonra iki kubbeli geçiş mekânına, oradan da ön bahçeye girilmektedir.
ÇELEBİYÂN KAPISI
5 Ocak 1231 tarihinde vefat eden Sültânü’l-Ûlema Bahaeddin Veledin ölümünden, hele 17 Aralık 1273 tarihinde vefat eden Mevlâna’nın, “Sultanların Gül Bahçesi diye bilinen yere defninden sonra bu yer, yavaş yavaş mevlevîlerin ve Mevlânâ’nın soyundan gelenlerin defnedildiği bir mezarlık haline dönüşmeye, bir yandan da yeni yeni yapılan binalar ve ilavelerle, Dergâh büyümeye başlamıştır. Bu gelişme, çevreyi de cazip hale getirmiştir. Özellikle XV7. y.y.’dan itibaren, Mevlânâ’nın soyundan gelenlerin ev ve konakları bu çevrede yer almaya başlamıştır. Dergâhın güneybatısına yapılan Türbe Hamamı, Derviş Hücrelerine bitişik yapılan Sultan Veled Medresesi, Dergâhın çevresine adeta bir küçük şehir görünümü kazandırmış ve türbe önü diye şöhret bulmuştur. Buna bağlı olarak, Dergâhın kuzeyinde sokaklar ve mahalleler oluşmuştur. Bu mahallelere de Çelebi Sokağı, Çelebi Mahallesi gibi isimler verilmiştir.
Bilindiği gibi Mevlânâ’nın erkek tarafından gelme Erkek evlatlarına “ÇELEBİ”, hanım tarafından gelme evlatlarına da “ÜNAS ÇELEBİ” denilmektedir. Çelebi Mahallesinden Dergâha gelmek isteyenler, evlerinden tarafta olduğu için doğal olarak Dergâhın kuzey-batı yönünde yer alan bu kapısını tercih etmişlerdir. İşte bu nedenle bu kapıya, ÇELEBİYÂN KAPISI ismi verilmiştir.
Kapı Kültür Bakanlığının gönderdiği ödenek ile, 1997 yılında restore edilmiştir.
PİR VEYA KÜSTÂHÂN KAPISI
Dergâhın kuzey-doğu köşesinde yer alır. Basık kemeri ve kapı söveleri mermerdendir. Kapının eski halini ve kapısının şeklinin nasıl olduğunu bilmiyorduk. Bu kapıyı da 1991 yılında müze ihata duvarlarında yapılan restorasyon ve onarım çalışmaları sırasında, sıva altından çıkarttık.
Dergâhın eski planlarında, burada bulunan kapının isminin “PİR KAPISI” olduğu yazılıdır. Mevlânâ’nın 21. kuşaktan evlâdı rahmetli Celâlettin Çelebi, bu kapının adının “Küstâhân Kapısı” olduğunu söyledi. Nedenini de şöylece izah etti: “Hatalar zincirine devam eden ve bu nedenle Dergâhtan uzaklaştırma cezası atan dervişler, akşam ezanından sonra bu kapıdan çıkartılırdı. Bu nedenle bu kapıya, “KÜSTÂHÂN KAPISI” adı verilmiştir” dediler.
HÂMÛŞÂN KAPISI
Mevleviler, mezarlıklara aslı Farsça bir kelime olan Hâmûş’dan gelen susanlar yurdu ve susmuşlar anlamına gelen Hâmûşâne veya Hâmûşan derlerdi. Geçmişte bu kapı, kapının hemen önünden başlayan üçler mezarlığına açıldığı için, “Hâmûşân Kapısı” denilmiş olmalıdır. Kapının üzerinde II.Abdüihamid’in mermer üzerine işlenmiş tuğrası yer almaktadır.
Geçmişte Üçler Mezarlığı adı ile tanınan mezarlık, dergâhın güney İhata duvarının bitişiğine kadar gelmekte imiş. Tarihini bilmediğimiz bir zamanda, bu mezarlığın içinden doğu batı yönünde, dergâhın ihata duvarına paralel dar ince bir yol açılmış. Böylece yol Üçler Mezarlığını ikiye bölmüş. Dergâhın Hâmûşân Kapısının hemen önünden başlayan, batıya doğru uzayıp, Selimiye Camii’nin yanında biten mezarlığın 122 m’lik bu küçük parçasına, eski haritalardan anlaşıldığına göre “Metruk Mezarlık”(Harap Mezarlık) denilmiş. Bir müddet sonra mezarlığın bu küçük parçası da kaldırılmış. Mezarlığın bu küçük parçasında yer alan Konyalı meşhur Şair Şem’î nin mezarına ait baş, ayak ve yan taşları, müzeye götürülerek muhafaza altına alınmış.
Üçler Mezarlığının ortasından geçen ince yol 1959 yılında genişletilmiştir. Aradan geçen zaman içerisinde ise bu ince yol gidiş-gelişli, geniş kaldırımlı, ortasında refüjü olan bir yol haline dönüşmüştür. Bugün müze ihata duvarı ile Üçler Mezarlığının arasındaki gidiş-geliş yolun eni 30 m’ye ulaşmıştır.
1957 yılında Müze Müdürü Mehmet Önder’e Şair Şemi’nin mezarının yerini, dergâh açıkken burada derviş olan, Dergâh müzeye dönüştürülünce de müzede bekçi olarak çalışmaya başlayan Ankaralı Mehmet Arısoy Dede göstermiş. Gösterilen yerde bir araştırma kazısı yapılmış. Şair Şem’i’ye ait kemikler bulunmuş, yeniden kefenlenip usulüne uygun olarak defnedilmiş. Müzede muhafaza altında bulunan Şair Şem’î’ye ait mezar taşları da getirilerek yeniden, yerine monte edilmiştir.
